ҚР премьер министрінің
орынбасары
Т.Б. Дүйсеноваға
ДЕПУТАТТЫҚ САУАЛ
Құрметті Тамара Босымбекқызы!Қазақстанда электр және электронды қалдықтардың тең 9% қайта өңделеді. 2019 жылғы көрсеткішке сай елде жылына 136,1 мың тонна осындай қалдықтар жиналады. Жан басына шаққанда әр адам 7,3 кг осындай қоқыстарды лақтырып тастайды деген сөз. Мұндай деректі БҰҰ ЮНИТАР оқу және ғылыми-зерттеу институты көрсетіп отыр.
Электрондық қалдықтардың құрамындағы қауіпті компоненттер бар. Бұл өз кезегінде халықтың денсаулығына теріс әсер етеді. Әрі қоршаған ортаны ластайды және климаттың өзгеруіне алып келеді. Тұрғындар қоқыс жәшіктеріне тастайтын сәулелік мониторлар, теледидар әйнектері барлығында қорғасын бар.
Осындай қауіпті заттардың құрамында тыныс алу жолдарының шырышты қабаттарына, орталық жүйке және репродуктивті жүйелерге теріс әсер ететін поливинилхлорид (ПВХ) және политетрафторэтилен (PTFE) болуы мүмкін. ПХД (және басқа пластикалық компоненттер) құрамында тетрабромобисфенол-А (TBPA) немесе полибромды дифенил (PBDE) сияқты бромдалған отқа төзімді заттар (BFR) бар. Кейбірінің құрамында тіпті өте қауіпті улы заттар болып табылатын бериллий, сынап, кадмий және галлий арсениді (GaAs) болуы мүмкін.
Осыған қарап электронды қалдықтардың пайдасынан қарағанда зияны көп екенін байқаймыз. Қоқыс қалдықтардың салдарымен күрес тіптен қиынға түсуі мүмкін. Қайта өңдеуге келетін болсақ, аталған электронды қоқыстарды өңдеуде біздің сала шығынға батып жатыр.
Басқарылмайтын электрондық қалдықтардың экологиялық және әлеуметтік салдарымен байланысты Қазақстанның экономикалық шығыны 2022 жылы 649 миллион АҚШ долларына (288 миллиард теңге) бағаланды. Ал бағалы материалдарды қайта өңдеуден түскен түсім 15 миллион АҚШ доллар (6 миллиард теңге) .
Осылай жалғаса берсе, шығындар тек өсе береді. Ал экологиялық және әлеуметтік шығындар 21% - ға артады деп болжануда, бұл жылына минус 791 миллион АҚШ долларын (352 миллиард теңге) құрайды. Ал бағалы материалдарды қайта өңдеуден түскен түсім тек 48 миллион АҚШ долларын (21 миллиард теңге) .
Электронды қалдықтардан келетін зардапты Қазақстан 2030 жылы тарта бастайды. Ал 2050 жылға қарай олардың көлемі мүлдеп өсіп кетеді дейді. Бұл электронды қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру бойынша дәйекті шаралар қабылдау қажеттілігін көрсетеді. Өкінішке қарай , электронды қалдықтарды жинау және қайта өңдеу инфрақұрылымы бізде төмен. "KazWaste" қалдықтарды басқару жөніндегі қазақстандық қауымдастықтың деректеріне сүйенсек, Қазақстанда ЭЭО жинау және қайта өңдеу бойынша 19 мамандандырылған кәсіпорын жұмыс істейді. Көптеген кәсіпорындар тек лицензия алып қана қояды. Және мұндай қалдықтарды жинауға арналған контейнерлер мен қабылдау пункттері тек кейбір ірі қалаларда орнатылған және бүкіл қала тұрғындарын қамтуды қамтамасыз етпейді.
Қазақстанда қара және түсті металдарды қайта өңдеу бар, ал электрондық сынықтар, корпустық пластик және т.б. сияқты басқа да құнды заттар көбінесе шетелге экспортталады. Елде электрондық тақталарды терең өңдеу технологиялары жоқ. Жұмыс істеп тұрған зауыттар ("Тау-Кен Алтын" ЖШС, "Казцинк" ЖШС, "Kazakhmys Smelting" ЖШС) Электрондық жабдықтан бағалы металдарды алу технологиясын қолданбайды.
Мамандандырылған кәсіпорындар электр қалдықтарын жинау көрсеткіштерінің төмендігіне байланысты толық қуатта жұмыс істемейді. Сонымен қатар, техникалық жарақтандырудың әлсіздігі, литий-ионды батареяларды қоса алғанда, электрондық қалдықтардың қауіпті компоненттерін залалсыздандыру бойынша технологиялық желілердің болмауы байқалады. Электрондық қалдықтармен жұмыс істеу саласында бәсекелестік жоқ.
Мамандандырылған компаниялармен қатар жұмыс істейтін бейресми құрастырушылар мен қайта өңдеушілердің болуы керек. Бейресми қайта өңдеушілер негізінен ЭЭО-дан құнды компоненттерді шығарумен және оларды одан әрі қайта сатумен айналысады. Мұндай қайта өңдеушілер ЭЭО қайта өңдеу процесінде қажетті шараларды жиі елемейді, еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау техникасын, оның ішінде жеке қорғаныс құралдарын пайдалану бөлігінде бұзады, сондай-ақ қауіпті компоненттермен жұмыс істеудің Экологиялық емес тәсілдерін қолданады.
Қазақстанда электрондық қалдықтардың аз ғана бөлігі қайта өңделеді, бұл экологиялық және экономикалық тәуекелдерді тудырады. Литий-ионды, шағын өлшемді электронды құрылғылардың ажырамас бөлігін, батареяларды қайта өңдеу туралы ақпарат бізде қайта өңдеудің болмауына байланысты мүлдем жоқ.
Литий-ионды аккумуляторлардың құрамында улы заттардың мөлшері көп , оларды қайта өңдеу бүкіл әлемде 10% - дан аспайды, ал Қазақстанда мүлдем қайта өңделмейді. 2020 жылдың қорытындысы бойынша елде 4,3 млн.дана смартфон бар. 2019 жылы ұялы телефондар 6,7%-ға аз еді. Сондай-ақ Қазақстанға электромобильдер әкеліп жатыр. Ал соларддың аккумуляторларын кәдеге жарату бойынша дерек жоқ.Осылайша, Қазақстанда тек смартфондардың пайдаланылған аккумуляторларының саны жыл сайын бірнеше млн. данаға өседі.
Бұл дереу литий-ионды аккумуляторларды қайта өңдеуді үйрену керектігін көрсетеді. Бұл қоршаған ортаға жүктемені азайтады, литийді және басқа да пайдалы элементтерді өндірістік циклге қайтарады және жаңа жұмыс орындарын ашады. Осы орайда литий-ионды батареяларды қайта өңдеуді қамтитын электрондық қалдықтарды қайта өңдеудің кешенді технологиясын әзірлеу қажет.
Қазір Павлодар қаласындағы Торайғыров университеті және Өскемендегі Д.Серікбаев атындағы жоғарғы оқу орындағы ғылыми ұжым осы бағытта ізденістер жүргізіп жатыр. Олар компоненттерді қайта өңдеу, соның ішінде, ең бастысы, литийдің негізгі компоненті болып табылатын литий-ионды батареяларды қайта өңдеуге тарту бойынша жұмыс істеп жатыр. Алайда, технологияларды әзірлеу барысында ғылыми топтар бюрократиялық кедергілерге тап болды. Яғни ғалымдар тиісті гранттарынан айырылып отыр.
Мәселенің өзектілігін ескере отырып, электрондық қалдықтар бойынша ұлттық статистиканы есепке алу жүйесін жетілдіру, электро қалдықтарды қайта өңдеу бойынша отандық технологияларды әзірлеу және енгізу үшін жағдайлар жасау, сондай-ақ Қазақстанның барлық өңірлерінде ээо жинау үшін контейнерлер мен қабылдау пункттерін жаппай орнату және халық арасында электр және электрондық қалдықтарды жинауды насихаттау бойынша ауқымды ағарту жұмыстарын жүргізу қажет деп санаймыз.
Жауапты Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мерзімде жазбаша нұсқада ұсынуыңызды сұраймыз.
«Қазақстан Халық партиясы» фракциясының депутаттары:
М. Магеррамов
И. Сұңқар
К. Сейітжан
И. Смирнова
Г. Танашева
06.09.2023 ж. жарияланды