Қазақстан Республикасының
оқу-ағарту Министрі
Г.Б.Бейсембаевқа
ДЕПУТАТТЫҚ САУАЛ
Құрметті Ғани Бектайұлы!Мүмкіндігі шектеулі балалардың да өзге балалар секілді болашаққа деген амбициялары мен армандары бар. Олар да өз қабілеттерін дамытып, мүмкіндіктерін толық жүзеге асыру үшін сапалы білім алуы қажет.
Дегенмен, мүмкіндігі шектеулі балалар көбіне еленбей қалады, бұл олардың білім алуға қолжетімділігін және әлеуметтік, экономикалық және саяси өмірге қалыптасу мүмкіндіктерін шектейді. Әлем елдерінде мұндай балалар кәдімгі мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына барады. Ал, Қазақстанда керісінше, мектепке дейінгі ұйымдарда білім алуына оларға жағдай жоқ болған соң бара алмайды. Ерекше қажеттіліктері бар балалар кемсітушілікке, стигмаға және шешім қабылдаушылардың мектепке дейінгі қызметтерге қосуды күнделікті енгізбегендіктен білім алуда тұрақты кедергілерге тап болады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, көзі көрмейтін балаға білім беру және оқыту үшін қажетті, арнайы ұйымдастырылған жағдайлар жасау басқа балалармен тең дәрежеде жүзеге асады. Бұл осы санаттағы балалармен жұмыс істеуде физикалық қолжетімді орта, қажетті дидактикалық және ойын материалдарымен қамтамасыз етуде, арнайы мұғалімдермен қосымша және жалпы білім беретін сабақтар өткізуге, қатарластарымен қарым-қатынас жүйесін жүргізуде, қажет қызметкерлерді оқытуды қамтиды.
Инклюзивті білім беру принциптерінің бірі – ерте көмек көрсетуден бастап, орта арнаулы оқу орындары мен жоғары оқу орындарына дейінгі аралықта оның тіршіліктен тыс қалмауы. Қазақстанда, өкінішке қарай, көзі көрмейтін баланы балабақша деңгейінде бұл жүйеге қосу тәжірибесі кең таралмаған. Елімізде қолданыстағы арнайы балабақшалар негізінен көзі нашар көретін балаларды ғана қабылдайды. Осылайша, көзі көрмейтін жеткіншегі бар отбасы өз баласын тәрбиелеу мен оқыту мәселесінде жалғыз қалады, ал баланың өзі оқшауланып, жалпы мектепке дейінгі білім беруден тыс қалады.
Қазақстандағы жалпы білім беру жүйесінде зағип баланы оқыту үлгісі туралы айтатын болсақ, бұл әлі де бірегей және оқшауланған жағдай деңгейінде қалып отыр. Бірақ, біз айтып отырған осы мәселелер көптеген дамыған елдер үшін әдеттегі тәжірибе болып саналады. Жоғарыда айтылған мәселелерді қорытыта келе, келесі шараларды қабылдау қажет деп санаймыз:
1) Мектепке дейінгі ұйымдарда ерекше білім беруді қажет ететін баламен жұмыс істеу үшін, яғни объектіге-бағытталған бағдарлама (ОББ) бойынша педагог-көмекшісін тарту мүмкіндігін қарастыру.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2009 жылғы 13 шілдедегі N 338 бұйрығымен мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымының педагог-ассистенті ерекше білім беруді қажет ететін балаға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үшін психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияны ұсынуды жүзеге асырады деп көрсетілген.
(1-бөлім, 2-тарау, 8-тармақ).
ҚР БҒМ 12.01.2022ж. №6, 6-тармақшасында белгіленген бұйрығында « денсаулығында кемшілігі бар балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеуді педагогтар/тәрбиешілер сабақ процесінде жүзеге асырады. Педагогтар, педагог-ассистенттер жеке, топтық немесе кіші топтық сабақтарды ұйымдастыру кезінде ПМПК ұсынымдары негізінде қарастырылады. Осы құжаттың 4-тармағында «Мектепке дейінгі, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру деңгейлерінде психологиялық-педагогикалық сүйемелдеуді білім беру ұйымының педагогтары мен мамандары жүзеге асырады» делінген.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, денсаулығында кемшілігі бар зағип баланың балабақшада мұғалім-ассистентпен бірге жүруге құқылы. Алайда, «Мемлекеттік білім беру ұйымдары қызметкерлерінің үлгілік штаттарын бекіту туралы» 30.01.2008 ж. №77 Қаулысында мектепке дейінгі ұйымдарда педагог-ассистент бірлігі көзделмеген.
Зағип балаларды жалпы білім беру процесіне қосудың тиімділігі жалпы білім беру жүйесіндегі мұғалімдердің кәсіби деңгейімен анықталады. Инклюзивті білім беруді дамытудың осы кезеңінің маңызды сипаттамасы – жалпы білім беру мұғалімдері мен психологиялық-педагогикалық қолдау мамандарының инклюзивті тәжірибені жүзеге асыруға кәсіби дайындығының жеткіліксіздігі. Сондықтан инклюзивті процеске енгізілген педагогтерге білім беру инклюзиясын дамыту саласында көмек көрсететін барлық ресурстық ұйымдар тарапынан оларды қолдау (білім беру, психологиялық және т.б.) маңызды.
1) инклюзивті білім беруді енгізуді жетілдіру. Бұл ретте, кедергісіз ортаны ұйымдастырудағы қиындықтарды шешу керек. Яғни, білім берудегі инклюзияға қатысты тәрбиешілердегі, балалардағы және олардың ата-аналарындағы психологиялық кедергілер мен кәсіби стереотиптерді қамтитын әлеуметтік теріс көзқарас. Бұқаралық ақпарат құралдары, әлеуметтік желілер және т.б. арқылы инклюзивті білім беру құндылықтарын ілгерілету бойынша жүйелі ағарту және түсіндіру жұмыстары қажет.
2) жеке балалар орталықтарының тәжірибесіне назар аудару керек. Бүгінде Алматы қаласында "MaxKids"зағип балаларды дамыту және абилитациялау орталығы жұмыс істейді. Мұнда балаларды ерте жастан, 2 және одан жоғары жастағы балалар қабылданады. Бұл тәжірибені мамандандырылған балабақшаларда да, жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемелерде де қолдануға болады. Осы орталықтағы зағип балаларды дамыту бағдарламасы тек тифлопедагогпен ғана емес, сонымен қатар нейропсихологпен, дене шынықтырумен, иппотерапиямен, музыкалық терапиямен сабақтарды да қамтиды. Мұндай орталықтармен ынтымақтастық мемлекеттік білім беру ұйымдары көрсете алатын қызметтердің сапасын жақсартуға және ауқымын кеңейтуге мүмкіндік береді.
3) мектепке дейінгі бірыңғай жүйе мен бағдарламаны әзірлеу қажет. Мемлекеттік және жеке ұйымдар үшін зағип балаларға білім беру – маңызды қадам. Мұндағы басты мәселе – зағип балаларды ерте жастан анықтау керек. Себебі, ерте жас – баланы қоршаған ортаға бейімдеу және әлеуметтендіру үшін ең қолайлы кезең. Сондықтан мұнда бес негізгі ведомствоның: білім беру, денсаулық сақтау, спорт, ақпарат және әлеуметтік қорғаудың үйлесімді және заңнамалық тұрғыдан нығайтылған жұмысы қажет. Денсаулық сақтау, білім беру және халықты әлеуметтік қорғау ұйымдарында дамуында кемістігі бар немесе дамуының бұзылу қаупі бар балалар үшін ерте араласу жүйесін дамыту мәселесін қарау қажет. Әлемде мұндай тәжірибе бар және жақсы нәтиже береді. Соңғы 5 жылда мүмкіндігі шектеулі балалардың саны шамамен 10%-ға өсті және бүгінде 181,1 мың баланы құрайды. Дамуды шектеудегі жетекші нозологиялар – дамудың кешігуі және сөйлеудің бұзылуы болып табылады. Бірақ халықаралық тәжірибеде мұндай «Дамудың кешігуі» диагнозы жоқ. Біздің елде балалармен жұмыс орта есеппен 2-3 жастан басталады, егер баланың ата-анасы ауытқуларды көріп, уақытында мемлекеттік органдарға жүгінсе жағдай ушықпас еді. Халықаралық стандарттар бойынша жыл сайын туғаннан 3 жасқа дейінгі балалардың шамамен 8-10%-ы ерте араласуды қажет етеді. Елімізде 01.07.2023 жылғы мәлімет бойынша 0-3 жастағы бүлдіршіндер саны 1,5 млн. Халықаралық стандартқа сүйенсек, шамамен 150 мың баланың денсаулығын түзеуге ерте араласу қажет. Ал қазір бұл бүлдіршіндерді қараусыз жіберсек, ертеңгі күні мүмкіндігі шектеулі балалардың тізімін толықтырады. Содан кейін «Мүгедек балалар» мәртебесіне ауысады. Ақыры бюджеттен оларға мемлекеттік жәрдемақы, қызмет көрсету орталықтары, арнайы білім беру жағдайларын жасау секілді ауқымды мәселелерге әкеліп тірейді. Егер бұл жұмыс қазір басталса, онда біз осындай балалардың табысты әлеуметтенуіне және олардың еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін дамытуға, кейіннен мемлекеттік бюджет шығындарын төмендетуге жағдай жасай аламыз.
«Қазақстан Халық партиясы» фракциясының депутаттары:
М. Магеррамов
И. Сұңқар
К. Сейітжан
И. Смирнова
Г. Танашева
06.09.2023 ж. жарияланды